Op de vroege maandagochtend staan toezichthouders bij jouw bedrijf op de stoep voor een inval (ook wel ‘dawn raid’). Het bedrijf heeft de wet overtreden en er zal mogelijk een boete worden opgelegd. De toezichthouders willen een aantal dozen met documenten meenemen. Ook willen ze dat je uitlegt waarom je bedrijf de wet overtreedt. Bij de doorzoeking treffen ze vervolgens een versleutelde laptop aan. Die willen zij ook meenemen. Daarnaast eisen de toezichthouders de inloggegevens. Zonder die gegevens is er geen toegang tot de versleutelde laptop.
Wat mag je wel en niet weigeren? Het antwoord is afhankelijk van welke toezichthouder er bij je over de vloer is gekomen.
Wat mag je wel en niet weigeren bij een inval?
Bij een inval kan het knap lastig zijn voor werknemers en bedrijven om informatie aan toezichthouders te weigeren . Dat komt omdat je mee moet werken bij toezicht (zie artikel 5:20 Awb). Doet je dat niet, dan kunnen daar (strafrechtelijke) consequenties aan worden verbonden.
In bepaalde gevallen is het helder dat er meegewerkt moet worden. Ten eerste als er geen punitieve sanctie (bijvoorbeeld een boete) in het vooruitzicht. Dan geldt de bescherming van artikel 6, lid 3, EVRM (het recht op een eerlijk proces bij vervolging) namelijk niet. Ten tweede bij zogenoemde wilsonafhankelijke gegevens. Dat zijn gegevens die los van uw wil bestaan. De dozen documenten zullen de toezichthouders dus gewoon mee mogen nemen. Ook gegevensdragers (zoals uw laptop) mogen zij meenemen. Weiger je deze af te staan ondanks dat je medewerking is gevorderd, dan bent je strafbaar (artikel 184 Sr), en kan een je een last onder dwangsom tegemoet zien (artikel 5:20, lid 3, Awb).
Wilsafhankelijke gegevens bij een inval
Waar het lastig wordt zijn de zogenaamde wilsafhankelijke gegevens bij punitieve sancties, zoals bestuurlijke boetes. In die gevallen geldt het nemo tenetur beginsel. Dat betekent dat je niet verplicht bent om aan je eigen veroordeling mee te werken. Dat houdt bijvoorbeeld in dat de overheid je niet kan verplichten om tegen uw wil een verklaring af te leggen (het zwijgrecht – zie Zwijgrecht: wanneer mag een overtreder zwijgen?). Je mag de gevraagde verklaring dus weigeren. Maar hoe zit het bij gegevens waarvan het bestaan op zich wilsonafhankelijk is, maar waarvan de verstrekking wél wilsafhankelijk is. Zoals de eerder genoemde versleutelde laptop?
De versleutelde laptop
Toezichthouders kunnen de gegevens op die laptop alleen maar krijgen als je de inloggegevens verstrekt. Mag je dat weigeren?
Helaas is het antwoord daarop afhankelijk van welke toezichthouder je over de vloer heeft. Dat blijkt uit de arresten van de Hoge Raad (HR) van 24 april 2015 (ECLI:NL:HR:2015:1117, ECLI:NL:HR:2015:1129, ECLI:NL:HR:2015:1130, ECLI:NL:HR:2015:1137 en ECLI:NL:HR:2015:1141) in samenhang met de uitspraak van het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) van 10 april 2014 (ECLI:NL:CBB:2014:116). De casuïstiek is vergelijkbaar. In beide gevallen was er een inval door toezichthouders. In beide gevallen ontstond er discussie over de gegevens die weliswaar onafhankelijk van de wil van de verdachte bestonden, maar waarbij de medewerking van de verdachte voor de overheid noodzakelijk was om de gegevens te verkrijgen.
De jurisprudentie verschilt per rechter en dus toezichthouder
Het CBb concludeerde in de uitspraak van 10 april 2014 er sprake was van een schending van het nemo tenetur beginsel. Toezichthouders van de ACM hadden de verdachte gedwongen om toegang te verschaffen tot de inhoud van de laptop onder (herhaalde) mededeling dat hij verplicht was inzage te geven. Ook hadden zij gedreigd met een (hogere) boete. Het afgedwongen bewijs moest daarom uitgesloten worden.
Het Gerechtshof Amsterdam had op 25 februari 2014 in een belastingrecht zaak ook dat het afdwingen van inzage in bankafschriften onder de gegeven omstandigheden in strijd was met het nemo tenetur beginsel en artikel 6 EVRM. Hoewel de bankafschriften namelijk op zich los van de wil van de verdachte bestonden in dat geval, kon de Staat deze zonder medewerking van betrokkenen niet verkrijgen zodat er volgens het Hof toch sprake was van wilsafhankelijk materiaal. Nu de Staat onder oplegging van een last onder dwangsom de verstrekking van de bankafschriften had afgedwongen, was artikel 6 EVRM geschonden en moest dat bewijs worden uitgesloten.
Het oordeel van de Hoge Raad
De Staat gaat vervolgens in cassatie tegen het arrest van het Gerechtshof. De Advocaat-Generaal bij de Hoge Raad volgt de lijn van het Hof in zijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2014:2349), maar de Hoge Raad ziet het toch anders: er is geen sprake van wilsafhankelijk materiaal. Daartoe overweegt de Hoge Raad (r.o. 4.4.2):
de kwalificatie van materiaal als wilsonafhankelijk dan wel wilsafhankelijk welk onderscheid samenhangt met het zwijgrecht van de betrokkene is verbonden aan de aard van het materiaal (of het in fysieke zin bestaat onafhankelijk van de wil van de betrokkene). Het [Gerechtshof Amsterdam] verbindt ten onrechte de wils(on)afhankelijkheid aan het antwoord op de vraag of de gevorderde bescheiden zonder medewerking van de betrokkene kunnen worden verkregen.
De Hoge Raad motiveert dit door te overwegen dat een ander oordeel het onderscheid wilsonafhankelijk / wilsafhankelijk zinledig zou maken, omdat bij een civiele veroordeling tot het afdragen van materiaal (waar in dat geval sprake van was) altijd de wil van de betrokkene noodzakelijk is om de gegevens daadwerkelijk te krijgen. Daarnaast: verstopt een verdachte het bewijs, dan zal dat bij de interpretatie van het Gerechtshof betekenen dat dit bewijs altijd wilsafhankelijk is en daar wilde de Hoge Raad klaarblijkelijk niet aan.
En wat betekent dit dan?
Toegepast op de versleutelde laptop bij een inval, lijkt het voorgaande te betekenen dat als je met de belastingdienst te maken hebt je toegang moet verschaffen tot de laptop, ook al ben je de enige met toegang en lever je daarmee bewijs tegen jezelf. Dat bewijs mag vervolgens voor het opleggen van een boete worden gebruikt. Enige nuance is wel op zijn plaats. De Hoge Raad heeft het in het arrest over de fysieke verstrekking van papieren afschriften. De Hoge Raad heeft het over een mondelinge verklaring waarbij inloggegevens worden verstrekt. Ik ga er echter vanuit dat het oordeel van de Hoge Raad ook in dat geval toepasselijk is.
Heb je echter te maken met een andere toezichthouder (zoals de AFM, DNB, ACM, IL&T of Arbeidsinspectie bijvoorbeeld) dan lijkt de stand van zaken nog steeds te zijn dat je medewerking mag weigeren en geen toegang hoeft te verschaffen tot de laptop.
Inval door een toezichthouder?
De keuze om wel of niet gegevens te verstrekken dan wel medewerking te verlenen is geen makkelijke, zoals ook blijkt uit het voorgaande. Daarenboven zal de keuze vaak in een kort tijdsbestek moeten worden gemaakt. Het is dus van belang om tijdig deskundige bijstand in te schakelen. Word je geconfronteerd met een inval? Vraag dan de toezichthouders om even te wachten met de start van de inspectie en bel direct met je advocaat.
Over de auteur
Thomas Sanders is advocaat en partner bij AKD advocaten. Hij is gepromoveerd aan de Universiteit Leiden op het gebied van het handhavingsrecht en het invorderingsrecht. Zijn praktijk richt zich op het bijstaan van overheden, bedrijven en burgers in handhavingsgeschillen. Vragen? Neem contact op via tsanders@akd.nl of LinkedIn.